System PSED - gromadzenie i wymiana danych wywiadowczych do ZSRR dla KGB i GRU

1 maj 2015, 23:22 w kategorii Baza_danych, GRU, Historia, IPN, KGB, PRL, SB, Służby_specjalne, SWR

SOUD (ros. Система Объединенного Учета Данных о Πротивнике - СОУД) znany także pod nazwą PSED (Połączony System Ewidencji Danych o Przeciwniku) był zintegrowanym systemem gromadzenia, przetwarzania i wymiany danych wywiadowczych służb specjalnych państw bloku komunistycznego i został utworzony w 1977 roku. Centrala systemu, zwana „Aparatem Roboczym” znajdowała się w Moskwie, gdzie umieszczony był również główny komputer systemu. Bazy danych były dostępne tylko dla wyższych funkcjonariuszy służb Układu Warszawskiego. Aparat Roboczy PSED wykorzystywał środki techniczne w celu opracowywania, przechowywania i udzielania zebranych informacji. W ZSRR system podlegał 16. Wydziałowi KGB i 6. Wydziałowi GRU. W założeniu państwa uczestniczące w projekcie miały mieć zapewniony dostęp do gromadzonych danych w ciągu 4 godzin. Inne centrum SOUD znajdowało się w NRD, a główna stacja nasłuchu radioelektronicznego zainstalowana była w bazie Lourdes niedaleko Hawany na Kubie:

W marcu 1977 r. Dyrektor Biura "C" MSW, koordynator spraw w zakresie PSED, płk Jan Zabawski pisał do szefa resortu na temat "realizacji zadań wynikających z rozpoczęcia procesu wdrażania Połączonego Systemu Ewidencji Danych o przeciwniku". W ramach Wydziału V Służby Bezpieczeństwa powstała nowa struktura mająca się zajmować tym systemem, której zadania i organizację opisano w Zarządzeniu Organizacyjnym Nr 027/Org. z dnia 15 czerwca 1977 roku. Natomiast w kwietniu 1980 r. do Biura „C” włączono Biuro Informatyki MSW składające się z trzech wydziałów (I–III). Miało to na celu skupienie w jednym miejscu wszystkich prac związanych z dalszą informatyzacją resortu. Przystąpienie PRL do PSED/SOUD i powołanie w Biurze „C” MSW Wydziału V odpowiedzialnego za wymianę informacji z Aparatem Roboczym SOUD w Moskwie poskutkowało także wprowadzeniem w życie kilku aktów prawnych.

Sygnatariusze porozumienia dotyczącego SOUD (ZSRR, PRL, NRD, Bułgaria, Czechosłowacja, Węgry, Mongolia, Wietnam i Kuba) zobligowani byli do przekazywania danych do centrali w Moskwie z częstotliwością raz na dwa tygodnie. Dotyczyły one w szczególności danych personalnych i innych charakterystyk osób pozostających z różnych powodów w kręgu zainteresowania służb specjalnych państw komunistycznych, przede wszystkim krajowych opozycjonistów, ale także cudzoziemców. Informacje o rejestrowanej osobie, przekazywane do Moskwy charakteryzowały się dużym poziomem szczegółowości, o czym w dalszej części.

W celu podnoszenia efektywności działania systemu oraz wymiany doświadczeń dotyczących jego pracy, przedstawiciele państw uczestników PSED mieli spotykać się na naradach wielo- i dwustronnych. Pierwsze spotkanie wielostronne odbyło się w maju 1986 r. w Moskwie. Przewodniczącym tego spotkania był Zastępca Szefa I Zarządu Głównego KGB, gen. bryg. Lew Nikołajewicz Szapkin. Celem spotkania było szczegółowe omówienie rezultatów korzystania z systemu w latach 1981 - 85, wymiana uwag dotyczących podstawowych problemów jego funkcjonowania oraz perspektyw rozwoju. Podkreślano, że wykorzystanie informacji pochodzących z systemu przyniosło konkretne efekty operacyjne, konkretnych przykładów jednak nie podano. W związku z korzyściami płynącymi z takiego rodzaju współpracy, uczestnicy konferencji uznali, że należy ją zintensyfikować oraz podjąć kroki zmierzające do powiększenia bazy informacyjnej PSED, podniesienia efektywności wykorzystania informacji tu przechowywanych i rozszerzenia zadań funkcjonalnych systemu. Planowano to osiągnąć poprzez udoskonalenie technik opracowywania informacji i oprogramowania systemu. Ustalono także, że spotkania wielostronne będą organizowane w cyklu dwuletnim. Do drugiego spotkania doszło w 1988 r. w Sofii. Jego celem było omówienie dalszego umacniania współpracy w ramach PSED, a mianowicie – utworzenie ewidencji o obiektach przeciwnika, w pierwszej kolejności Stanów Zjednoczonych i ich sojuszników z paktów polityczno-wojskowych. Dyskutowano nad wdrożeniem udoskonalonych metod i sposobów wymiany informacji między Aparatem Roboczym i uczestnikami systemu. Okazało się, iż w ramach jego doskonalenia zwiększono liczbę kategorii osób podlegających rejestracji i poszerzono funkcje w zakresie wykonywania zadań wywiadowczych i kontrwywiadowczych. Podkreślono konieczność zastosowania przez abonentów dodatkowych środków umożliwiających poszerzenie zbioru informacyjnego oraz konieczność dalszej rozbudowy zbioru danych o osobach.

W ciągu trzech miesięcy od wejścia w życie Zarządzenia Nr 0011/78 kierownicy centralnych jednostek SB zobowiązani byli spowodować rejestrację wszystkich posiadanych przez jednostki pionu materiałów podlegających zgłoszeniu do PSED. Zgłoszeniu podlegały informacje dotyczące: ośrodków wywiadu (ich składu osobowego, agentów i osób powiązanych ze służbami specjalnymi), ośrodków dywersji ideologicznej (ich składu kierowniczego i pracowników prowadzących wrogą działalność), organizacji terrorystycznych (członków, terrorystów indywidualnych, porywaczy, dywersantów) i syjonistycznych, wrogich organizacji emigracyjnych i klerykalnych oraz członków tych organizacji. Do systemu zgłaszane były także informacje o:

• osobach wykonujących zadania na rzecz wyżej wymienionych służb i organizacji,
• oferentach stanowiących bazę dla działalności przeciwnika,
• obcokrajowcach i bezpaństwowcach,
• osobach proponujących fałszywe informacje lub sprzedających te same materiały i wzory techniki kilku krajom socjalistycznym,
• osobach dokonujących prowokacji na terytorium krajów socjalistycznych,
• osobach wydalonych z PRL (w tym z zakazem wjazdów),
• osobach, które popełniły szczególnie niebezpieczne przestępstwo przeciwko państwu, ukrywających się za granicą lub poszukiwanych. 

Rejestracji w PSED nie podlegali obywatele polscy. Odstąpić od tej zasady można było tylko w szczególnych przypadkach. Informacje o osobach miały być przechowywane w systemie do osiągnięcia 80. lat przez mężczyzn i 75. przez kobiety.

Centralne jednostki operacyjne SB dokonywały rejestracji za pomocą kart EO-9. Karta została wprowadzona w 1978 r. i składała się z trzech części. Pierwsza dotyczyła osób i zawierała informacje o danych osobowych – nazwiska (pseudonimy), imiona, imię ojca, imię i nazwisko matki, datę i miejsce urodzenia (miejscowość i państwo), narodowość i obywatelstwo oraz informacje o zatrudnieniu i miejscu zamieszkania. W tej części umieszczano także dane dotyczące rysopisu i posiadanych materiałów identyfikacyjnych. W przypadku rysopisu podawano wzrost, kolor skory, płeć i znaki szczególne. Materiały identyfikacyjne to zdjęcia, odciski palców, wzór pisma czy opis głosu. Wpisywano również podstawę rejestracji zawierającą dane o charakterze wrogiej działalności danej osoby, rok ustalenia tej informacji oraz zasady udostępniania wiadomości na ten temat. Druga część karty dotyczyła organizacji lub instytucji. Znajdowały się w niej informacje dotyczące charakteru działalności danego podmiotu, adres, opis ujawnionych wrogich działań, dane na temat kadry kierowniczej i aktywu oraz identyfikujące jednostkę operacyjną zgłaszającą rejestrację. W trzeciej części karty wpisywano numer rejestracyjno-identyfikacyjny, datę rejestracji i dział, do którego zakwalifikowano daną sprawę, datę przekazania informacji do PSED, a także uzupełnienia i informacje dotyczące sprawdzeń (datę, jednostkę sprawdzającą i powód sprawdzenia). Jeżeli karta była wycofywana z systemu – taką informację wraz z uzasadnieniem i datą jej wycofania również zamieszczano w jej trzeciej części. Na każdej karcie musiała znajdować się pieczęć i podpis naczelnika wydziału. W 1986 r. rozszerzono zakres informacji umieszczanych na karcie EO-9 i dodano do niej wkładkę EO-9-a/86. W części pierwszej (dotyczącej osób) dodano punkty odnośnie zajmowanego stanowiska, przynależności do partii politycznych, organizacji społecznych i pełnionych funkcji oraz znajomości języków obcych. Uzupełniono ją również o punkty dotyczące: wykazu przedsięwzięć prowadzonych w stosunku do osoby rejestrowanej, informacji o organie prowadzącym, kontaktów tej osoby w innych państwach i ich charakterze. Od tej pory należało też podawać dane współmałżonka i rodzeństwa takiej osoby. Zmienione zostały wymogi odnośnie wypełnienia punktu opisującego podstawę rejestracji. Dodatkowo należało wpisywać nazwę służby specjalnej, ośrodka dywersji ideologicznej, organizacji nacjonalistycznej, terrorystycznej, ekstremistycznej itp., z którą dana osoba jest powiązana, oraz charakter i okres działalności osoby w wymienionej organizacji. W części drugiej (dotyczącej obiektów) przybyły punkty informujące o oficjalnym lub nieoficjalnym charakterze działalności danego obiektu, jego przynależności do państwa, bloku politycznego, wrogiego środowiska itp. We wkładce EO-9-a/86, w zależności od rodzaju rejestracji, należało podać dane osobowe lub dane instytucji potwierdzone podpisem naczelnika wydziału.

W 1984 r. podjęto próby rozszerzenia kategorii osób rejestrowanych w PSED. Strona polska zaproponowała rozszerzenie kategorii osób podlegających zgłoszeniu do PSED o:

• pracowników zagranicznych placówek kulturalnych,
• osoby szkalujące kraje socjalistyczne w środkach masowego przekazu lub na forum publicznym, biorące aktywny udział w akcjach i demonstracjach antysocjalistycznych zarówno na terenie krajów socjalistycznych, jak i kapitalistycznych, działające na szkodę ważnych interesów krajów wspólnoty socjalistycznej,
• osoby publicznie lżące, wyszydzające, poniżające państwa socjalistyczne, ich ustrój oraz narody lub obywateli tych krajów ze względów narodowościowo-politycznych,
• osoby, które swoją postawą, zachowaniem i działaniem reprezentują lub propagują idee faszystowskie, syjonistyczne, rewizjonistyczne i nacjonalistyczne i naruszające podczas pobytu na terenie krajów socjalistycznych swoją postawą, zachowaniem czy działaniem ustalony porządek prawny i normy współżycia społecznego.

Nie odnaleziono jednak dokumentów potwierdzających wdrożenie tych propozycji.

Pracownicy wydziału V Biura „C” MSW przenosili informacje, które miały być przekazane Aparatowi Roboczemu, na arkusz odpowiedniej ankiety (4 strony formatu A4). Dokument ten sporządzano w języku rosyjskim, w dwóch egzemplarzach. Pierwszy egzemplarz przesyłano do Moskwy za pośrednictwem radzieckiej ambasady. Najczęściej dokumenty przekazywane były łącznikowi przez pracownika Wydziału V na terenie ambasady, ale zdarzały się sytuacje, że były odbierane przez łącznika bezpośrednio z pomieszczeń Biura „C”. Drugi egzemplarz ankiety pozostawał w Wydziale V. W 1986 r., podczas pobytu delegacji w składzie: 

płk Kazimierz Piotrowski (dyrektor Biura „C” MSW), 

płk Ireneusz Zieliński (naczelnik Wydz. V Biura „C” MSW), 

mjr Ryszard Szuster (zastępca naczelnika Wydz. XVII Dep. I MSW),

w I Zarządzie Głównym KGB przy RM ZSRR, omówiono referat wygłoszony przez naczelnika Aparatu Roboczego PSED, płk. B.D. Jurinowa. W referacie tym zamieszczone były uwagi, że w listopadzie 1985 r. informacje przekazane przez Polskę do PSED stanowiły zaledwie 3,5% rejestracji zgłaszanych przez służby bezpieczeństwa innych państw. Wychodząc naprzeciw potrzebie zwiększenia liczby rejestracji byłej SB w systemie, minister spraw wewnętrznych wydał Decyzję Nr 004/86 z dnia 14 marca 1986 r. o rozszerzeniu kategorii osób podlegających wpisowi do PSED. Obowiązkiem rejestracji objęto następnych pięć kategorii osób, tj.:

1. Dyplomatów i pracowników przedstawicielstw dyplomatycznych oraz konsularnych państw NATO, Japonii i Chin pracujących w krajach wspólnoty socjalistycznej,
2. Korespondentów tych państw akredytowanych na stałe lub czasowo w krajach wspólnoty socjalistycznej,
3. Pracowników przedstawicielstw handlowych i ekonomicznych oraz ośrodków kultury tych państw oficjalnie zarejestrowanych w państwach uczestnikach porozumienia PSED,
4. Członków organizacji zajmujących się międzynarodowym przemytem na wielką skalę i bezpośrednio prowadzących działalność przeciwko krajom wspólnoty socjalistycznej oraz poszczególne osoby zajmujące się działalnością analogiczną,
5. Osoby działające na szkodę interesów ekonomicznych państw uczestników porozumienia PSED.

Jednostki terenowe SB nie posiadały wiedzy na temat istnienia PSED, jednak na mocy Decyzji Ministra Spraw Wewnętrznych nr 05/86 z dnia 14.03.1986 r. były zobowiązane do rejestracji osób, instytucji i organizacji działających przeciwko państwom wspólnoty socjalistycznej. Wszelkie dane miały przesyłać do Biura „C” MSW za pośrednictwem Wydziałów „C” lub Sekcji „C” WUSW.

W okresie współpracy w ramach PSED strona polska odbywała robocze spotkania z przedstawicielami PSED ZSRR. Jako przykład może posłużyć wizyta Delegacji Biura „C” MSW PRL w 1989 r. w Aparacie Roboczym w Moskwie. W jej trakcie omawiano rozwój systemu oraz problemy, na jakie napotykano podczas współpracy. Strona radziecka podkreślała, że współdziałanie w ramach PSED ze stroną polską jest zadowalające i owocne. Przyjęto także ustalenia na przyszłość. Od tego momentu zgłaszaniu do systemu miały podlegać tylko informacje uzyskane w wyniku pracy operacyjnej. Inne natomiast powinny być rejestrowane jako dane uzupełniające. Planowano przeprowadzić kursy szkoleniowo-informacyjne dotyczące zakresu działania i korzyści płynących z wykorzystywania sytemu w pracy operacyjnej. Rozwój PSED miał się odtąd opierać na szerszym zastosowaniu techniki komputerowej (planowano wprowadzenie systemu ADABAS. Brak jednak bliższych informacji na ten temat, źródło: AIPN, IPN BU 01583/18). Bieżące zgłoszenia danych do omawianego systemu trwały do marca 1990 r. W styczniu 1990 r. dyrektor Biura „C” MSW płk Kazimierz Piotrowski, w notatce służbowej z dnia 22.01.1990 r., wymienił wszystkie rodzaje dokumentacji zgromadzonej w okresie funkcjonowania PSED. Jednocześnie zaproponował jej zniszczenie. Planowano również wycofanie z jednostek operacyjnych uprawnionych do korzystania z PSED Zarządzenia Nr 0011/78 MSW z dnia 21 marca 1978 r. (powołującego PSED) i zniszczenie go we własnym zakresie. Powyższe podyktowane było sugestiami przedstawiciela Aparatu Roboczego w Warszawie i wynikało zapewne z ówczesnej sytuacji Politycznej. Część dokumentacji systemu dotycząca opozycji, zgodnie z sugestią przedstawiciela PSED – członka rezydentury KGB w Warszawie, została zniszczona na przełomie 1989 i 1990 roku. Nie posiadamy informacji o tym, że niszczenia dokumentacji PSED dokonywała strona radziecka. Nie można wykluczyć, że kopie materiałów pozostały w moskiewskiej centrali i były wykorzystywane przez rosyjski wywiad, powstały na bazie byłego I Zarządu Głównego KGB.

Biuro „C” MSW było jednostką organizacyjną Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, działającą jako samodzielny pion (pod różnymi nazwami) w latach 1955–1990 i zajmującą się prowadzeniem ewidencji operacyjnej głównie na potrzeby Służby Bezpieczeństwa. Po reorganizacji z 1965 r. struktura na użytek zewnętrzny występowała jako Centralne Archiwum MSW (w związku z przejęciem zadań tej komórki, istniejącej w latach 1950–1965). Warto wspomnieć, że w latach 80. w MSW również funkcjonowały systemy komputerowe, takie jak:

• ZSKO (Zintegrowany System Kartotek Operacyjnych)
• ESEZO (Elektroniczny System Ewidencji Zadań Operacyjnych na rzecz pionów III–VI)
• CROS (Centralny Rejestr Osób i Spraw)
• JODŁA (rejestracja internowanych w stanie wojennym)
• ESPIN (rejestracja spraw i osób na rzecz pionu II)
• EZOP IV (rejestracja duchownych i innych osób związanych z Kościołem)
• KADRA-MSW (rejestracja pracowników resortu)

Czy system PSED działał także po upadku Związku Radzieckiego? Oficjalnie, aż do 1996 roku wchodził w struktury wywiadu Federacji Rosyjskiej. Później jego kompetencje podzielono pomiędzy Służbę Wywiadu Zagranicznego Rosji (Służba Wieszniej Razwiedki - SWR) oraz Federalną Agencję ds. Komunikacji i Informacji Rządowej (FAPSI). Istniejący w Polsce materiał z PSED był także przedmiotem badań w związku z uchwałą sejmu z dn. 28.VI.1992 r. (tzw. lustracyjną).

Źródło:

Przegląd Bezpieczeństwa Wewnętrznego ABW, nr 3/10 - „Próba dokonania bilansu współpracy KGB–SB w latach 1970 - 1990. Cz. I”,

AIPN, IPN BU0-01583/10

AIPN, IPN BU0-01583/18

AIPN, IPN BU0-01583/35

AIPN, IPN BU0-01583/39

www.ipn.gov.pl

pl.wikipedia.org

www.agentura.ru

www.wpolityce.pl