Ustrój komunistyczny w Polsce budowany był na dwóch podstawowych filarach: aparacie represji (obejmującym aparat bezpieczeństwa, wojsko oraz wymiar sprawiedliwości) oraz partii komunistycznej. Wśród organów strzegących „bezpieczeństwa”, tworzonych przez nowe władze powojennej Polski, kluczową rolę odgrywała policja polityczna, czyli Urząd Bezpieczeństwa (do 1956 r.), a następnie Służba Bezpieczeństwa (do 1990 r.). Niejawne instrukcje operacyjne i przepisy w nich zawarte zawierały wskazówki i zasady postępowania dla pracowników aparatu bezpieczeństwa. Instrukcje te głównie poruszały zagadnienia takie jak:
- wybór kandydatów na tajnych współpracowników;
- zbieranie informacji na temat kandydata (opracowywanie);
- pozyskiwanie tajnego współpracownika (werbunek);
- praca z tajnymi współpracownikami (spotkania) i ich kontrola;
- działalność związana z codzienną pracą operacyjną.
Dane szczegółowe dotyczące wydanych instrukcji:
Pierwsza z wydanych instrukcji miała charakter tymczasowy, była dość ogólnikowa i regulowała jedynie podstawowe kwestie dotyczące pracy operacyjnej prowadzonej przez Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP) i podległe mu Urzędy Bezpieczeństwa Publicznego, potocznie określane skrótem UB. Nie uwzględniała ona form pracy operacyjnej oraz werbunku. Rezydenturę polecano w niej powierzać „oddanym” agentom. Praca pracowników aparatu bezpieczeństwa już wtedy była dużo bogatsza niż wskazywałaby na to sama instrukcja, licząca 13 stron maszynopisu (kolejne instrukcje były o wiele obszerniejsze). Powyższy fakt potwierdzają także m.in. liczne broszury szkoleniowe wydawane dla pracowników operacyjnych w latach czterdziestych. W kolejnej instrukcji – nr 012/53 – poruszono już problemy związane z werbunkiem i pracy z agenturą. Nowością było także zalecenie stosowania pomocniczych „środków pracy operacyjnej”, szczególnie w zakresie kontroli agentury. Instrukcja nr 03/55 wprowadzała nowe formy rozpracowań w ramach pracy operacyjnej i były to: sprawa agenturalna, sprawa agenturalnego sprawdzenia, sprawa ewidencyjno-obserwacyjna, teczka obiektowa i zagadnieniowa. W rozpracowaniu agenturalnym rozróżniano sprawę agenturalną grupową, sprawę agenturalną na osobę, sprawę agenturalno-śledczą oraz sprawę agenturalno-poszukiwawczą. Zostały określone również pojęcia takie jak: „kombinacja operacyjna”, „linia postępowania”, „pozorowanie” i „legendowanie”. Instrukcja o numerze 04/55 wprowadzała zakaz werbunku bez konkretnego celu a rezydenturę zastrzeżono jedynie dla wyjątkowych przypadków, gdy nie było możliwości normalnego spotkania się z pracownikiem operacyjnym. Kolejny akt normatywny, o numerze 03/60 zwrócił uwagę na Kościół Katolicki jako „główną antysocjalistyczną siłę w kraju”. Wzmianka ta była o tyle istotna, iż wyznaczała Służbie Bezpieczeństwa w sposób formalny główny cel działań na kolejne lata. Po raz pierwszy wskazano także na pomoc obywateli jako warunek skuteczności działań SB. Wprowadzono formalnie jedną kategorię osobowego źródła informacji - tajnego współpracownika (TW). Zmieniono określenie „werbunek” na „pozyskanie”. Instrukcja z 1970 roku regulowała już wszystkie elementy pracy operacyjnej (cel, siły, środki, metody i formy) w ich wzajemnym powiązaniu. Uchodziła za „najlepszą” ze względu na łatwo przyswajalną i zwięzłą treść. Kolejna instrukcja, z 1989 roku wprowadziła pojęcie „konstytucyjnego porządku prawnego Państwa” oraz nowe podmioty pracy SB takie jak „praworządność i obiektywizm”. Ograniczono także czas werbunku do jednego roku, czego wcześniejsze instrukcje nie czyniły.
Formalnie sieć agenturalną od 1945 roku tworzyli agenci, informatorzy i rezydenci (od 1960 roku zwani także tajnymi współpracownikami), a podział ten wywodził się z nazewnictwa stosowanego w ZSRR. W stosowanej przez SB klasyfikacji, oprócz tajnego współpracownika, osoby udzielające informacji rejestrowane były także jako Kontakty Operacyjne (KO). W tej kategorii znajdowali się także ludzie czyniący to nieświadomie (co nie dotyczy wywiadu i kontrwywiadu – Departamenty I i II MSW, gdzie KO oznaczał trwałą i intencjonalnie świadomą współpracę).
Formalnie sieć agenturalną od 1945 roku tworzyli agenci, informatorzy i rezydenci (od 1960 roku zwani także tajnymi współpracownikami), a podział ten wywodził się z nazewnictwa stosowanego w ZSRR. W stosowanej przez SB klasyfikacji, oprócz tajnego współpracownika, osoby udzielające informacji rejestrowane były także jako Kontakty Operacyjne (KO). W tej kategorii znajdowali się także ludzie czyniący to nieświadomie (co nie dotyczy wywiadu i kontrwywiadu – Departamenty I i II MSW, gdzie KO oznaczał trwałą i intencjonalnie świadomą współpracę).
O wyborze kandydata na tajnego współpracownika decydowało kilka kryteriów. Punktem wyjściowym była „konkretna sytuacja operacyjna uzasadniająca potrzebę zdobycia tajnego współpracownika”. Za ważne uważano także walory osobiste kandydata takie jak „poziom ogólny, postawa moralna, cechy charakteru” niezbędne do realizacji przewidywanych dla niego zadań operacyjnych. Jako ostatnie kryterium wymieniano „prawdopodobieństwo pozyskania kandydata”. Istotnym czynnikiem formalnie dyskwalifikującym kandydata na tajnego współpracownika była przynależność do PZPR. W instrukcji nr 03/60 z 1960 roku zapisano, że „ze względów zasadniczych nie wolno pozyskiwać tajnych współpracowników spośród członków partii”. Odstąpienie od tej zasady było możliwe za zgodą Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i po uzyskaniu zgody I Sekretarza Komitetu Wojewódzkiego PZPR w sytuacji, gdy wykonanie zadania przez inne osoby nie było możliwe oraz w wypadku zadań wykonywanych za granicą. Jednocześnie zabraniano werbunku takich osób w oparciu o materiały obciążające. Pomimo zakazu werbowania tajnych współpracowników spośród członków PZPR praktycznie szeroko korzystano z ich pomocy w formie kontaktów operacyjnych. Natomiast instrukcja z 1989 roku ani słowem nie wspominała o zakazie werbunku członków partii politycznych, co potencjalnie otwierało przed SB nowe możliwości działania.
Po wskazaniu kandydata na tajnego współpracownika był on przygotowywany do werbunku (pozyskania), co miało nastąpić w ramach procesu jego „opracowania”, tj. zbierania informacji pozwalających na określenie najbardziej pożądanej metody i okoliczności werbunku (pozyskania) celem skłonienia do współpracy. Istniało kilka form werbunku agentury, pierwsza opierała się na „postawie patriotycznej” później nazywanej „odpowiedzialnością obywatelską”. Pod tymi pojęciami rzadko kryła się bezinteresowna chęć pomocy SB wynikająca z postawy politycznej informatora. Znacznie częściej chodziło o animozje czy też niechęć lub ludzką zawiść, które to uczucia funkcjonariusze SB umiejętnie podsycali i pozwalali dać im upust. Bałamutny charakter tych pojęć ilustruje fakt, iż na początku lat 80., kiedy nastąpił gwałtowny rozwój sieci agenturalnej, pozyskiwano na tej podstawie ponad 80 procent tajnych współpracowników (wg statystyk sporządzanych w Biurze „C” MSW). Kolejną metodą werbunku było „zainteresowanie materialne”, czyli nic innego jak współpraca za wynagrodzeniem. W ramach tego mieściło się wynagrodzenie finansowe, „załatwianie” deficytowych towarów, ułatwienia przy wyjeździe za granicę, przyspieszenie otrzymania mieszkania czy też awans zawodowy. Z okazji urodzin czy też imienin, tajny współpracownik mógł także liczyć na okolicznościowe prezenty. Ostatnią z głównych metod werbunku było pozyskiwanie na podstawie materiałów obciążających, takich jak: dowody przestępstwa oraz informacje kompromitujące. Poszczególne metody oczywiście mogły być łączone w zależności od potrzeb operacyjnych i wniosków z faz opracowania kandydata. Namacalnym efektem werbunku było najczęściej podpisanie przez tajnego współpracownika zobowiązania do współpracy przy którym wybierał swój pseudonim.
Przykładowa treść zobowiązania pochodzącego z pionu kontrwywiadu (pion II oraz Departament II w MSW) miała następujące brzmienie [1]:
Po wskazaniu kandydata na tajnego współpracownika był on przygotowywany do werbunku (pozyskania), co miało nastąpić w ramach procesu jego „opracowania”, tj. zbierania informacji pozwalających na określenie najbardziej pożądanej metody i okoliczności werbunku (pozyskania) celem skłonienia do współpracy. Istniało kilka form werbunku agentury, pierwsza opierała się na „postawie patriotycznej” później nazywanej „odpowiedzialnością obywatelską”. Pod tymi pojęciami rzadko kryła się bezinteresowna chęć pomocy SB wynikająca z postawy politycznej informatora. Znacznie częściej chodziło o animozje czy też niechęć lub ludzką zawiść, które to uczucia funkcjonariusze SB umiejętnie podsycali i pozwalali dać im upust. Bałamutny charakter tych pojęć ilustruje fakt, iż na początku lat 80., kiedy nastąpił gwałtowny rozwój sieci agenturalnej, pozyskiwano na tej podstawie ponad 80 procent tajnych współpracowników (wg statystyk sporządzanych w Biurze „C” MSW). Kolejną metodą werbunku było „zainteresowanie materialne”, czyli nic innego jak współpraca za wynagrodzeniem. W ramach tego mieściło się wynagrodzenie finansowe, „załatwianie” deficytowych towarów, ułatwienia przy wyjeździe za granicę, przyspieszenie otrzymania mieszkania czy też awans zawodowy. Z okazji urodzin czy też imienin, tajny współpracownik mógł także liczyć na okolicznościowe prezenty. Ostatnią z głównych metod werbunku było pozyskiwanie na podstawie materiałów obciążających, takich jak: dowody przestępstwa oraz informacje kompromitujące. Poszczególne metody oczywiście mogły być łączone w zależności od potrzeb operacyjnych i wniosków z faz opracowania kandydata. Namacalnym efektem werbunku było najczęściej podpisanie przez tajnego współpracownika zobowiązania do współpracy przy którym wybierał swój pseudonim.
Przykładowa treść zobowiązania pochodzącego z pionu kontrwywiadu (pion II oraz Departament II w MSW) miała następujące brzmienie [1]:
Niniejszym zobowiązuję się do współpracy z organami Służby Kontrwywiadu PRL [w innych pionach stosowano formułę zobowiązania o współpracy ze SB]. Zobowiązuję się do sumiennego wykonywania zleconych mi do realizacji zadań. Przyrzekam, iż będę przekazywał wszelkie mogące zainteresować Służby Bezpieczeństwa informacje o osobach i zdarzeniach oraz że informacje te będą prawdziwe i obiektywne. Równocześnie zobowiązuję się do nieujawniania wobec nikogo faktu kontaktów ze Służbą Bezpieczeństwa oraz treści otrzymywanych zadań i przekazanych informacji tak w czasie trwania współpracy, jak i po jej ewentualnym przerwaniu. Sporządzone przeze mnie relacje z wykonywanych zadań oraz inne informacje podpisywał będę pseudonimem ........................ .
O skutkach ewentualnego niedochowania tajemnicy zostałem uprzedzony.
[Data i podpis]
W przypadku odmowy współpracy pobierano od kandydata pisemne „zobowiązanie o zachowaniu w tajemnicy faktu i treści rozmowy” lub kierowano sprawę na drogę postępowania karnego, jeżeli kandydat werbowany był w oparciu o dowody przestępczej działalności. Wyraźnie należy podkreślić, że czym innym groziła odmowa współpracy w końcu lat czterdziestych i na początku pięćdziesiątych, a czym innym w latach późniejszych. W tym pierwszym okresie częstą praktyką było aresztowanie osoby odmawiającej współpracy, nieraz połączone z „tajnym zdjęciem”, w wyniku którego rodzina nic nie wiedziała o losie kandydata na tajnego współpracownika. Innego rodzaju sankcje groziły za odmowę współpracy w latach 1960-1989. Wobec „niepokornych” stosowano najwyżej represje o charakterze administracyjnym, np. w miejscu pracy (pogorszenie warunków pracy, degradacja zawodowa), albo stwarzano trudności w uzyskaniu paszportu czy w przydziale mieszkania.
Tajni współpracownicy funkcjonowali w dużej mierze w ramach spraw operacyjnych, których było kilka rodzajów:
- sprawa operacyjnego rozpracowania (SOR);
- sprawa obserwacji operacyjnej (SOO);
- sprawa profilaktyki operacyjnej (SPO);
- sprawa operacyjnego sprawdzenia (SOS);
- sprawa obiektowa (SO) / sprawa problemowa (SP).
SOR dotyczyła sytuacji, gdy stwierdzono iż osoba lub grupa osób prowadziła „antypaństwową działalność”. Celem rozpracowania było wykrycie „wszystkich sprawców antypaństwowej działalności przestępczej, pełnego jej rozpoznania oraz udokumentowania, tak by pozwoliło ono na wszczęcie postepowania karnego i ułatwiło jego prowadzenie”. W sprawie obserwacji operacyjnej (SOO) chodziło o obserwację za pomocą wszystkich możliwych środków, technicznych jak i osobowych. W jej wyniku zdobywano informacje o osobach „objętych obserwacją w celu rozpoznania ich wrogiej działalności, ujawniania szkodliwych zamierzeń i przeciwdziałania ich realizacji różnymi środkami”. Kontynuacją SOO był kwestionariusz ewidencyjny (KE), który wprowadzała instrukcja z 1970 roku i który stanowił formę dokumentacji operacyjnej inwigilowanych osób. W 1989 roku wprowadzono natomiast sprawę profilaktyki operacyjnej (SPO) i zakładano ją na osoby, które wymagały „stałej lub okresowej kontroli albo ochrony w celu zapobieżenia ewentualnym działaniom zagrażającym interesom politycznym, gospodarczym lub bezpieczeństwu państwa”. Kolejna sprawa - SOS - służyła weryfikacji uzyskanych przez SB „informacji i materiałów wstępnych o wrogiej działalności lub wyjaśniania, czy zaistniałe zdarzenie i zjawiska są wynikiem działalności przestępczej”. Odrębną kategorię stanowiła sprawa obiektowa (SO), przemianowana w 1989 na sprawę problemową (SP). Zakładano ją na instytucje, których działalność cechowała „wrogość do Polski Ludowej”. Głównym celem tej sprawy było monitorowanie działalności obserwacyjnej instytucji, jej zamierzeń a także osób w niej pracujących. Sprawy obiektowe zakładano także na wyższe uczelnie, akcje organizowane przez kościoły, obiekty radia i telewizji, obiekty związane z łącznością i komunikacją, firmy, spółki. Motywem założenia wspomnianej sprawy mogła też być chęć „ochrony organów państwowych” przed działalnością obcych wywiadów, co stwarzało SB możliwości inwigilacji przy okazji tworzenia się wielu nowych organów państwowych.
Instrukcje o pracy operacyjnej pozwalają na poznanie wielu aspektów pracy operacyjnej SB od strony normatywnej. Są one także świadectwem niezmienności metod pracy SB, która przez wiele lat podejmowała takie same działania, zmieniając im jedynie formalne nazwy. W niedalekiej przyszłości te teoretyczne zasady działania SB będzie można praktycznie zweryfikować w oparciu o materiał źródłowy. Dopiero on pozwoli ocenić, jakie było praktyczne znaczenie instrukcji i w jakim stopniu były one wcielane w życie podczas codziennej pracy SB.
Dla zainteresowanych tym tematem odsyłamy do pozycji IPN autorstwa p. Tadeusza Ruzikowskiego, na podstawie której został stworzony niniejszy artykuł. Znajdziecie w niej także wszystkie wymienione w powyższej tabeli instrukcje operacyjne:
http://ipn.gov.pl/__data/assets/pdf_file/0008/47753/1-6306.pdf
Źródło:
IPN - Tadeusz Ruzikowski: "Instrukcje pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa (1945-1989)";
http://inwentarz.ipn.gov.pl
pl.wikipedia.org
AIPN, MSW II 31505
________________________________
[1] Wzór zobowiązania, AIPN, MSW II 31505.
0 komentarze:
Prześlij komentarz