Historia systemów PESEL oraz MAGISTER. Przy ich budowie wynaleziono coś na kształt sieci z protokołami TCP/IP

System PESEL, czyli Powszechny Elektroniczny System Ewidencji Ludności, został zaprojektowany i powstał w okresie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a jego początki sięgają końca lat 60. XX wieku, kiedy do Polski dotarły informacje o budowie podobnego systemu w Szwecji. Powstaje Centralny Ośrodek Przetwarzania Informacji (COPI), którym kieruje płk Antoni Bossowski [1] i który był autorem koncepcji powstania systemu PESEL.  Wstępne prace nad realizacją systemu PESEL zostały rozpoczęte w powstałym po COPI Ośrodku Informatyki MSW (Departament Techniki MSW), a następnie kontynuowane w Biurze Informatyki MSW. Powstają dokumenty takie jak: "Wstępne założenia do koncepcji PESEL" oraz "Terenowy Bank Danych PESEL".

Rodowód systemu PESEL wywodzi się od innego systemu informatycznego z okresu PRL. Po wydarzeniach z marca 1968 roku, skupiono się na stworzeniu bazy danych ludzi z wyższym wykształceniem w systemie o roboczej nazwie MAGISTER (można uznać, iż był to podprojekt i poprzednik systemu PESEL). System PESEL nie zawierał jednak aż tyle danych co system MAGISTER. Informacje znajdujące się w bazie PESEL w tamtym okresie to: imię i nazwisko, stan cywilny, miejsce zamieszkania i rodzaje dowodów tożsamości. System MAGISTER był systemem pilotażowym, zawierającym znacznie więcej informacji. Dane były pozyskiwane do tego systemu między innymi poprzez specjalną, 6-stronicową ankietę, którą wypełniała każda osoba z wyższym wykształceniem przyjęta do zakładu pracy. Oprócz danych osobowych, należało wypełnić przebieg kariery zawodowej, wykaz publikacji, szczegółowe informacje o majątku oraz chęci jego pozyskania (np. czy osoba stara się o mieszkanie, samochód, itp.). Jak można zauważyć, tego rodzaju informacje były na pewno bardzo ważne w czasie działań operacyjnych Służby Bezpieczeństwa, podczas np. werbunku agentury.

Projekt elektronicznej ewidencji ludności został wpisany do planu pięcioletniego na lata 1970-1974, co zapoczątkowało rozpoczęciem prac na dużą skalę. W latach 1973-1974 w czasie pilotażowego systemu MAGISTER, uzyskano aż 633 tys. rekordów z 60 zakładów pracy i uczelni wyższych. Wyszukiwanie informacji w systemie MAGISTER trwało ok. 8 sekund, co m.in. było przesłanką do tego, aby spróbować czegoś na większą skalę, a więc zaewidencjonować całą ludność w jednym systemie - tak powstał PESEL.

Powstaje Rządowe Centrum Informatyczne PESEL, na czele którego stanął płk Roman Warski [2]. W 1976 roku utworzono w MSW stanowisko dyrektora generalnego ds. wdrażania systemu PESEL, a zajmował je od 17 marca 1976 r. do 10 sierpnia 1981 r. płk Zygmunt Orłowski [3], który był odpowiedzialny za jego wdrażanie. Rządowe Centrum Informatyczne PESEL jak na tamte czasy było jednym z najnowocześniejszych ośrodków informatycznych w krajach bloku wschodniego, wyposażonym wtedy w najnowocześniejsze znane systemy komputerowe:

Dostarczony przez firmę Siemens sprzęt komputerowy
źródło: IPNtv - "Z filmoteki bezpieki" odc. 7

Sprzęt komputerowy dla systemu PESEL, po podpisaniu kontraktu dostarczyła firma SIEMENS i były to modele 4004 a później 7755 - więcej zdjęć znajdziecie m.in. tutaj.

Instalacja sprzętu komputerowego w RCI PESEL
źródło: IPNtv - "Z filmoteki bezpieki" odc. 7

 

Moduł Siemens 4004 pracujący w RCI PESEL
źródło: IPNtv - "Z filmoteki bezpieki" odc. 7

Jedno z nielicznych, kolorowych zdjęć pracującego Siemensa 4004
źródło: www.wolfgangtroeger.de

Potężne jednostki Siemens 4004 pracujące w RCI PESEL
źródło: IPNtv - "Z filmoteki bezpieki" odc. 7

 

Kadrę informatyczną stanowili ludzie pracujący wcześniej w ZETO-ZOWAR, Biurze Informatyki MSW, zespole Jacka Karpińskiego, GUS oraz młodzi absolwenci szkół wyższych. Według jednego z inżynierów pracujących przy budowie systemu PESEL, informatycy podczas tworzenia systemu odkryli i wynaleźli coś na kształt dzisiejszej sieci z zestawem protokołów TCP/IP. Trzeba mieć na uwadze, iż było to na długo zanim w USA w roku 1983 powstała sieć Internet, za sprawą połączenia jej "przodków": NSFnet [4] oraz ARPANET [5]. Wynaleźli oni bowiem system, który pozwalał w ramach przesyłania danych PESEL zapewnić takie rozwiązanie, że podczas gdy jedna ze struktur węzła zostaje zniszczona, to informacje same "wybierają" drogę którymi mają dotrzeć do odbiorców. Można sobie tylko wyobrazić, jak bardzo nowatorskie musiało to być rozwiązanie w tamtych czasach. Rządowe Centrum Informatyczne PESEL do budowy własnej sieci otrzymało modemy i rozgałęźniki od firmy TELETRA. Jedno z opracowanych rozwiązań zostało nawet opatentowanych - była to technologia zapisu danych na kartach pamięci bez części ruchomych.

Sprzęt komputerowy Siemensa po jakimś czasie musiał zostać zastąpiony sprzętem rodzimej produkcji, a było to związane m.in. z nałożeniem ograniczeń przez CoCom po wprowadzeniu stanu wojennego. Korzystano z rodzimych rozwiązań, komputerów R-32 z ELWRO Wrocław oraz z innego sprzętu komputerowego produkowanego przez zakłady ELWRO, MERAMAT, MERA BŁONIE, MERA ZABRZE, MERA STER oraz TELETRA.  

Komputer ELWRO R-32
źródło: http://pl.wikipedia.org

Komputer R-32 był oryginalną polską konstrukcją bazującą na architekturze logicznej komputera IBM 360 model 50. Zbudowany przez polskich inżynierów (m.in. przez inż. Bogdana Kasierskiego) R-32 w technologii TTL charakteryzował się wyjątkowo małymi jak na tamte czasy rozmiarami. W porównaniu z oryginalnym IBM 360/50 był prawie czterokrotnie mniejszy.

W połowie lat 80-tych, na wszystkich komputerach zainstalowano własny, opracowany w RCI PESEL, system zarządzania bazą danych JANTAR. JANTAR był kolejnym szczególnym osiągnięciem,  pozwalającym na utrzymanie bazy danych (40 milionów rekordów) pomimo embargo na pojemność i ilość dysków. Po roku 1990 JANTAR został przeprogramowany i zaimplementowany dla komputerów IBM: najpierw dla środowiska MVS/XA, następnie pod koniec lat 90. XX wieku dla środowiska OS/390, aby ostatecznie w roku 2003 znaleźć się pod kontrolą systemu operacyjnego IBM z/OS.

Obecnie system PESEL to jedyny zbiór, zawierający dane wszystkich obywateli i obywatelek oraz osób stale zamieszkujących na terytorium Polski. Należy również nadmienić, iż w dniu 1 marca 2015 roku weszła w życie nowela ustawy o dowodach osobistych, ustawy o ewidencji ludności oraz ustawy – Prawo o aktach stanu cywilnego. Tego dnia połączone zostały: rejestry PESEL, ewidencja dowodów osobistych oraz akta stanu cywilnego. Do wprowadzania danych do połączonego systemu (Systemu Rejestrów Państwowych - SRP) służy obecnie program ŹRÓDŁO. Również 1 marca 2015 roku wysłużoną już bazę danych JANTAR zastąpiły nowocześniejsze rozwiązania - tak powstaje system PL.ID. System ten korzysta obecnie z bazy danych ORACLE i serwera JBoss Application Server, a aplikacje klienckie powstały w języku Java.

Strona MSW do zarządzania certyfikatami wykorzystywanymi m.in. w systemie PL.ID

Innym ciekawym systemem powstałym w okresie PRL był niejawny PSED, o którym możecie przeczytać w naszym artykule tutaj.

Polecamy zapoznać się z bardzo ciekawym materiałem IPN dot. bazy PESEL:
 

Polecamy także 6-stronicowy materiał autorstwa płka Romana Warskiego w formie pdf - link.

___________________________________

[1] Antoni Bossowski, ur. w 1930 r., w latach 1957-1984 funkcjonariusz MSW, 1966-1969 zastępca dyrektora Zakładu Techniki Specjalnej MSW, od 1969 r. zastępca dyrektora Zakładu Techniki Specjalnej MSW ds. elektronicznego przetwarzania informacji, w latach 1971-1980 dyrektor Ośrodka (następnie biura) Informatyki MSW. Dzięki swojemu wykształceniu (ukończył studia na Politechnice Warszawskiej oraz Wojskowej Akademii Technicznej) i dużej wiedzy, uważany za jednego z pierwszych twórców polskiej informatyki.

[2] Roman Warski, ur. w 1933 r., w latach 1952-1990 funkcjonariusz resortu spraw wewnętrznych, 1971-1974 zastępca dyrektora Ośrodka Informatyki MSW, w latach 1974-1990 kierował biurem (a następnie departamentem) PESEL.

[3] Zygmunt Orłowski (Onaczyszyn), ur. w 1924 r., od 1954 funkcjonariusz MSW, w 1972 r. został pełnomocnikiem ds. PESEL. Według dokumentacji IPN, wcześniej nosił nazwisko Onaczyszyn.
[4] NSFnet - akademicka sieć badawcza, powstała w Stanach Zjednoczonych z inicjatywy National Science Foundation (NSF) i która miała za zadanie ułatwić dostęp naukowców do centrów obliczeniowych.
[5] ARPANET - pierwsza sieć rozległa, powstała z inicjatywy Departamentu Obrony Stanów Zjednoczonych i która jest bezpośrednim przodkiem sieci Internet .

Źródło:
IPNtv - „Z filmoteki bezpieki” odc. 7. - „Budowa bazy PESEL".

Instytut Pamięci Narodowej - "Aparat Bezpieczeństwa w Polsce, Kadra kierownicza tom III 1975–1990", Warszawa 2008 r.
Roman Warski - "PESEL - Krótki zarys dziejów". 
http://pl.wikipedia.org