Ewidencja operacyjna Służby Bezpieczeństwa / MSW

Służba Bezpieczeństwa powstała po przekształceniu Urzędu Bezpieczeństwa, tuż po odwilży 1956 roku, gdzie znalazła się w strukturze Ministerstwa Spraw Wewnętrznych (MSW) jako jeden z pionów. W rzeczywistości państwo masowego terroru zostało zastąpione państwem rozległej kontroli i prewencji oraz selektywnych represji. Oprócz zmian personalnych, które otworzyły młodej kadrze drogę awansu nastąpiły zmiany organizacyjne, opracowano i wprowadzono nowe instrukcje i przepisy dotyczące działań "nowej" służby. Prowadzenie ewidencji operacyjnej było ważną kwestią związaną z pracą funkcjonariusza SB. 

Ewidencja operacyjna była pierwszym źródłem wiedzy dotyczącej danej osoby czy też sprawy, stanowiła podstawę do prowadzenia dalszych czynności służbowych a powstawanie tego rodzaju materiałów stanowiło udokumentowanie przedsięwzięć pracy SB. Ewidencja ta stanowiła także rodzaj dokumentacji zabezpieczającej i koordynującej, ograniczała dostęp do informacji i zapobiegała sytuacji, w której dwie różne jednostki werbowały lub rozpracowywały tę samą osobę.

W czerwcu 1962 roku wprowadzone zostało zarządzenie ministra spraw wewnętrznych, w którym wprowadzono obowiązek rejestracji każdego zainteresowania operacyjnego aparatu represji - obowiązujący aż do końca lipca 1990 roku, czyli do końca istnienia SB. Przed wprowadzeniem tego aktu normatywnego, w każdym województwie prowadzona była przez poszczególne służby odrębna ewidencja. Aby skompletować dokumentację jednej osoby, poszukiwano jej we wszystkich pionach wojewódzkich SB jak również w MO, WSW, KBW oraz WOP. W późniejszym okresie wprowadzono szereg instrukcji, wytycznych i zarządzeń, dodatkowo regulujących zasady prowadzenia tego rodzaju ewidencji - m.in. w lipcu 1962 r., październiku 1968 r., maju 1974 r., maju 1984 r., lipcu 1985 r.

Ewidencja operacyjna SB była podzielona na dwie główne części:

• aktualna,
• archiwalna.

Ewidencja aktualna znajdowała się w Wydziale I Biura "C" MSW i jego odpowiednikach w komendach wojewódzkich MO. Po reorganizacji z 1965 r. struktura na użytek zewnętrzny występowała jako Centralne Archiwum MSW (w związku z przejęciem zadań tej komórki, istniejącej w latach 1950–1965). Od 1980 r. biuro to odpowiadało również za sprawy związane z zastosowaniem informatyki w resorcie. Ewidencja aktualna zawierała:

• rejestr tajnych współpracowników (TW),
• rejestr kandydatów na TW,
• rejestr osób rozpracowywanych operacyjnie,
• rejestr osób obserwowanych operacyjnie,
• rejestr osób zabezpieczonych w spawach śledczych,
• rejestr osób aresztowanych,
• wpisy o zakrytych punktach obserwacji,
• wpisy o przejawach "wrogiej" działalności,
• informacje o duchowieństwie katolickim.

Karty: EO-19 oraz EO-18/66
(źródło: https://ipn.gov.pl)

Aktualna ewidencja operacyjna była prowadzona również przez Wydział III Biura "C" MSW i jego odpowiedniki terenowe. Przechowywaniem akt operacyjnych zajmował się z kolei Wydział II Biura "C" oraz sekcje 2 wydziałów "C" komend wojewódzkich MO (KW MO). Tego rodzaju układ miał na celu m.in. zakonspirowanie jednostki operacyjnej jak i osób, które były w ich zainteresowaniu. Dzięki zastosowaniu tego systemu, tylko jeden pracownik Biura "C" MSW lub Wydziału "C" KW MO znał charakter rejestracji danej osoby. Na część archiwalną dokumentacji operacyjnej SB składał się z kolei katalog osób, którymi w przeszłości zainteresowana była bezpieka.

W Służbie Bezpieczeństwa wyróżniano trzy podstawowe typy kartotek, składające się na: zbiór ogólnoinformacyjny-alfabetyczny, tematyczny i statystyczny. Kartoteki te składały się z ogromnej ilości kart, a te główne posiadały oznaczenia takie jak:

• B-7 - skorowidz adresowy,
• B-8 - skorowidz imienny,
• B-9 - skorowidz figurantów,
• DE-14,
• DE-14/O,
• Dp-14,
• E-1,
• E-1b,
• E-6 - zgłoszenie pobytu czasowego w hotelu,
• E-9,
• E-13,
• E-14 (lub Mkr-2) - karta archiwalna,
• E-14/1,
• E-14-A - karta rejestracyjna kontaktów osoby rozpracowywanej,
• E-14-B,
• E-15 (lub Mkr-1) - karta sprawdzeniowa,
• E-15/1 - dziennik koordynacyjny (rejestracyjny),
• E-16 (lub Mkr-3) - karta aktualizacyjna,
• E-17,
• E-21 - księga wpływu i ruchu akt w archiwum operacyjnym,
• E-22,
• E-23 - spis zawartości teczki,
• E-26 - książka kontroli depozytów,
• E-31, 
• E-32 - zapytanie o karalność,
• E-39/69 - karta zastępcza,
• E-42/74 - spis akt przekazanych, 
• E-43/69 - formularz protokołu brakowania,
• E-46/74 - notatka informacyjna z opracowania pod względem ewidencyjno-operacyjnym i archiwalnym akt sprawy,
• E-53 - karta dot. repatriantów,
• E-55,
• E-56 - karta rejestracyjna podstawowych danych emigranta,
• E-57 - karta rejestracyjna podstawowych danych emigranta,
• E-59,
• E-60/69 - karta rejestracyjna współpracownika obcego wywiadu,
• Eb-113/b,
• EI-25 - podteczka rezydentury,
• EKB-1/84,
• EKB-2/84, 
• EO-1/75,
• EO-1/81 - meldunek operacyjny,
• EO-2,
• EO-4 - karta zainteresowań operacyjnych,
• EO-4A/D - karta rejestracyjna sieci agenturalnej,
• EO-4/62 - karta rejestracyjna imienna,
• EO-4/72 - karta rejestracyjna osób i spraw,
• EO-4/77 - karta rejestracyjna,
• EO-4-A - karta alfabetyczna agentury,
• EO-4-A/72 - karta rejestracyjna alfabetyczna,
• EO-4-B - karta statystyczna agentury,
• EO-4-B/60 - karta rejestracyjna statystyczna agentury,
• EO-4-B/72 - karta aktualizacyjna,
• EO-4-B/77/III - karta rejestracyjna tajnego współpracownika wg pseudonimu i jednostki rejestrującej,
• EO-4-C/72 - karta aktualizacyjna,
• EO-4-C/77 - karta rejestracyjna,
• EO-4-C/78 - karta rejestracyjna przestępstwa lub podejrzenia,
• EO-4-F/62 - karta rejestracyjna statystyczna, 
• EO-4-K, 
• EO-4-K/62 - karta kandydata na pozyskanie,
• EO-4-M/74 - meldunek operacyjny, 
• EO-4-S/62 - karta rejestracyjna statystyczna,
• EO-4-T/62 - karta rejestracyjna statystyczna,
• EO-4-Z/62 - karta rejestracyjna statystyczna,
• EO-6 - karta rejestracyjna statystyczna sprawy ewidencji operacyjnej na grupę osób,
• EO-6-A - karta rejestracyjna statystyczna sprawy ewidencji operacyjnej na osobę,
• EO-6/60 - karta rejestracyjna spraw obiektowych,
• EO-7 - karta zagadnieniowa - odmowy powrotu do kraju,
• EO-9 - dziennik archiwalny spraw ewidencji operacyjnej,
• EO-9-A/86 - wkładka do karty rejestracyjnej opis działalności,
• EO-9/78 - karta rejestracyjna osoby podejrzewanej o przynależność do organizacji lub instytucji prowadzących "wrogą działalność",
• EO-9/86 - karta rejestracyjna,
• EO-10 - dziennik archiwalny teczek obiektowych i zagadnieniowych,
• EO-11 - dziennik rejestracyjny sprawozdań statystycznych,
• EO-13 - dziennik rejestracyjny,
• EO-13/62,
• EO-13/72,
• EO-13-S/a - karta rejestracyjna i postępowania przygotowawczego,
• EO-13-S/b - karta rejestracyjna i postępowania przygotowawczego,
• EO-13-S/72, 
• EO-13A,
• EO-14 - dziennik archiwalny teczek personalnych i pracy wyeliminowanej agentury,
• EO-16 - ankieta właściciela lokalu kontaktowego/mieszkania konspiracyjnego,
• EO-17 - teczka kwestionariusza ewidencyjnego,
• EO-17a - wniosek o założenie kwestionariusza ewidencyjnego,
• EO-17/66 - kwestionariusz ewidencyjny,
• EO-17/73 - kwestionariusz ewidencyjny,
• EO-17/80 - kwestionariusz ewidencyjny,
• EO-18 - teczka personalna,
• EO-18/66 - teczka personalna TW, 
• EO-18/69 - teczka personalna TW,
• EO-18/74 - teczka personalna TW,
• EO-18/77 - teczka personalna TW,
• EO-18B - wniosek o opracowanie kandydata na tajnego współpracownika,
• EO-18K,
• EO-18K/79,
• EO-19 - teczka pracy TW,
• EO-19/79,
• EO-19/1 - postanowienie o okresowym zawieszeniu, przekazaniu lub rozwiązaniu współpracy,
• EO-20 - arkusz pracy rezydenta, agenta, informatora na rok 19...,
• EO-21/77 - wniosek o zaniechanie współpracy z TW,
• EO-22 - spis dokumentów znajdujących się w rozdziale,
• EO-26 - postanowienie o przesłaniu sprawy ewidencji operacyjnej,
• EO-27 - postanowienie o założeniu sprawy ewidencyjno-obserwacyjnej,
• EO-29 - raport o zarejestrowaniu w ewidencji ogólno-informacyjnej,
• EO-32/72 - wykaz osób znających sprawę,
• EO-32/79 - wykaz osób znających sprawę,
• EO-33 - karta wypożyczeń akt,
• EO-35/78 - materiały biura do sprawy kryptonim, nr rejestr, tom,
• EO-37/78 - dziennik koordynacyjny,
• EO-41 - zadanie na prowadzenie obserwacji,
• EO-42/85 - postanowienie o zastrzeżeniu wyjazdu za granicę,
• EO-42A/85 - zawiadomienie o przedłużeniu ważności zastrzeżenia wyjazdu,
• EO-42B/85,
• EO-42C/85 - dziennik rejestracyjny zastrzeżeń wyjazdów za granicę,
• EO-42-B - postanowienie o wpisaniu cudzoziemców do indeksu osób niepożądanych w PRL,
• EO-43A/80,
• EO-43B/79 - zawiadomienie o rejestracji w Biurze "C" MSW osoby starającej się o paszport,
• EO-44 - kwestionariusz osobowy na członka pomocnika nielegalnej organizacji,
• EO-44-A/80 - karta na czyn przestępczy,
• EO-45A/78 - zawiadomienie o rejestracji w Biurze "C" MSW osoby starającej się o paszport,
• EO-45/69 - dziennik archiwalny,  
• EO-45/71 - dziennik archiwalny,
• EO-45/80 - dziennik archiwalny, 
• EO-46,
• EO-48,
• EO-54 - karta zakładu przemysłowego, 
• EO-54/A - załącznik do karty EO-54/72,
• EO-54/B - załącznik do karty EO-54/76,
• EO-54/C - załącznik do karty EO-54/72, 
• EO-54/72,
• EO-54/76, 
• EO-55/75 - karta zagadnieniowa,
• EO-58/79 - dziennik rejestracyjny postępowań przygotowawczych i osób podejrzanych,
• EO-59 - dziennik archiwalny akt spraw śledczych,
• EO-63 - dziennik rejestracyjny TW,
• EO-66,
• EO-73 - teczka sprawy operacyjnego rozpracowania,
• EO-73/1 - wniosek o wszczęcie sprawy operacyjnego rozpracowania,
• EO-73/2 - wniosek o zakończenie (zaniechanie) sprawy operacyjnego rozpracowania,
• EO-73/70 - sprawa operacyjnego rozpracowania,
• EO-73/74 - sprawa operacyjnego rozpracowania,
• EO-77 - teczka sprawy operacyjnego sprawdzenia,
• EO-77/74 - sprawa operacyjnego sprawdzenia,
• EO-77a - arkusz informacyjny osoby podejrzanej o dokonanie czynu przestępczego,
• EO-77b/78 - wniosek o wszczęcie sprawy operacyjnego sprawdzenia,
• EO-79/1 - wykaz spotkań z osobowym źródłem informacji, 
• EO-79/2,
• EO-79/78,
• EO-79/79 - teczka lokalu kontaktowego/mieszkania konspiracyjnego,
• EO-84A/89 - arkusz statystyczny, 
• EO-108,
• EO-110 - wykaz osób przechodzących w sprawie,
• EO-111/77 - karta pracy operacyjnej,
• EO-115/74 - arkusz inwigilowanego, 
• EO-117/73 - karta wszczęcia rozpracowania operacyjnego przez jednostkę MO,
• EO-118 - wniosek o zakończenie/zaniechanie/zawieszenie/wznowienie/przekazanie inwigilacji/rozpracowania operacyjnego,
• EO-119 - rejestr inwigilacji,
• EO-120 - rejestr rozpracowań operacyjnych,
• EO-130 - wykaz osób występujących w doniesieniach,
• EO-130/I,
• EO-131 - karta tematyczna adresowa, wg miejsca zamieszkania: nazwa ulicy,
• EO-131-A - karta tematyczna adresowa, wg miejsca zamieszkania: województwo,
• EO-131-B - karta tematyczna adresowa, wg miejsca zamieszkania: miejscowość, 
• EO-131/II,
• EO-132 - karta tematyczna pseudonimowa,
• EO-132/II,
• EO-133 - karta tematyczna, wg wykorzystania do zagadnienia,
• EO-134 - karta tematyczna, wg zawodów,
• EO-134-A - karta tematyczna, wg miejsc pracy,
• EO-135 - karta tematyczna, wg narodowości i znajomości języków obcych,
• EO-135/II,
• EO-136 - karta tematyczna, wg narodowości, 
• EO-136/II, 
• EO-137 - karta tematyczna, wg miejsc pracy,
• EO-141,
• EO-150 - teczka sprawy obiektowej,
• EO-150/1 - wniosek o wszczęcie sprawy obiektowej,
• EO-150/2 - wniosek o zakończenie (zaniechanie) sprawy obiektowej,
• EO-150/80 - sprawa obiektowa,
• EO-150/82 - sprawa obiektowa,
• EO-151 - postanowienie o założeniu teczki rozpracowania operacyjnego,
• EOK-6/63 - kartoteka dot. księży katolickich, 
• EOK-6-A/63 - kartoteka dot. księży katolickich,
• EOK-6-B/63 - kartoteka dot. księży katolickich,
• EOK-6-C/63 - kartoteka dot. księży katolickich,
• EOK-7/63 - dziennik rejestracyjny parafii,
• EOK-8/63 - dziennik rejestracyjny księży katolickich,
• EOK-8/73 - dziennik rejestracyjny księży katolickich,
• EOM-15 - wykaz osób, które zapoznały się z materiałami,
• EOW-1/63 - karta rejestracyjna aktu "wrogiej" działalności,
• EOW-2/63 - karta wyjaśniająca i zamykająca sprawę,
• Mkr-1,
• Mkr-2 (późniejszy odpowiednik karty E-14), 
• Mkr-3, 
• Ok.-15a, 
• Pu-D-3,
• Pu-E-3 - zgłoszenie pobytu czasowego cudzoziemców,
• Pu-E-7 - zgłoszenie pobytu czasowego cudzoziemców,
• Pu-Gm-143,
• Pz-4,
• Pz-4/1,
• Pz-8/1,
• Pz-11,
• Pz-12 - wniosek w sprawie decyzji paszportowej,
• Pz-15 - karta zastrzeżenia wyjazdu za granicę,
• Pz-24 - postanowienie o zastrzeżeniu wyjazdu za granicę,
• Pz-27,
• Pz-27/1 - karta ewidencyjna przekroczenia granicy, 
• Pz-28/k - akta paszportowe,
• Pz-35,
• Pz-36 - karta przekroczenia granicy dla posiadaczy paszportów konsularnych,
• Pz-37/1, 
• Pz-38/1,
• Pz-43 - podanie o wydanie paszportu dla osób objętych ewidencją podsystemu MAGISTER - pisaliśmy o nim m.in. w tym artykule,
• Pz-57, 
• Pz-68,
• STB-1/84 - karta zgłoszeń o wszczęciu postępowania przygotowawczego,
• STB-2/84 - karta zgłoszeń o zakończeniu postępowania przygotowawczego,
• STB-4.

W wielu przypadkach karty te posiadały nadaną klauzulę niejawności ściśle tajne, tajne lub tajne spec. znaczenia. Większość otrzymywała klauzulę niejawności po wypełnieniu. W przypadku braku możliwości zapisania informacji przez funkcjonariusza bezpieki na karcie, korzystano z szyfrogramów, czyli zaszyfrowanych telegramów lub teleksów (rzadko). Część dokumentacji została także sfilmowana i zarchiwizowana na mikrofilmach. 

Karta operacyjnego rozpracowania z widoczną adnotacją o sfilmowaniu na mikrofilm
(źródło: Przegląd Archiwalny IPN tom 4)

Aby uzmysłowić sobie jak dużą ilością informacji operacyjnych dysponowała SB, przytoczymy dane szacunkowe z końca lat 80-tych, które wskazują na około 3,5 miliona (!) kart znajdujących się na ewidencji bezpieki. 1 grudnia 1980 r. został z kolei opracowany m.in. Plan ewakuacji zasobów archiwalnych Wydziału II Biura „C”, który przewidywał ewakuację całego archiwum. Stan zasobów archiwalnych w tamtym okresie wynosił ok. 2000 mb akt, co stanowiło ok. 68 ton (!). Łącznie do ewakuacji i niszczenia materiałów przewidywano 412 osób.

Wśród kart i oprócz nich prowadzone były:

• dzienniki rejestracyjne (od 1975 r. 49 rodzajów, po jednym dla każdego województwa),
• dzienniki archiwalne (inwentarze) - 4 rodzaje, oznaczane cyframi rzymskimi od I do IV,
• dzienniki koordynacyjne,
• dzienniki korespondencyjne,
• książki ewidencji - oznaczane za pomocą cyfr arabskich,
• książki rejestracji - prowadzone w jednostkach pionu "T",
• zeszyty ewidencyjne - prowadzone przez naczelników wydziałów Departamentu I MSW.

Warto również nadmienić, iż w Departamencie I MSW prowadzono odrębny dziennik rejestracyjny na potrzeby ewidencjonowania agentury i spraw operacyjnych wywiadu SB (rejestr spraw operacyjnych i dokumentacji operacyjnej Departamentu I MSW). 

Od początku lat 70-tych do końca lat 80-tych następowała stopniowa informatyzacja zasobów operacyjnych bezpieki, tworzonych było wiele systemów mających usprawnić i ułatwić pracę operacyjną SB. Zaczęto wykorzystywać m.in. urządzenia takie jak: ZAM-41 (pierwszy polski komputer do przetwarzania danych, zainstalowany w styczniu 1970 r. w Ośrodku Elektronicznego Przetwarzania Informacji przy Zakładzie Techniki Specjalnej MSW), Honeywell Bull 6040, G-118, R-32, R-11B, R-61, komputery MERA, RC 8000, IBM PC XT/AT, Siemens: 4004, 7755 i 7748, szyfratory LAMBDA i DUDEK. Planowano, tworzono i użytkowano systemy takie jak: MAGISTER, PESEL, KADRA, CRO, CROS, EO-13A, SPD-2, EPIW, ESPIN, SERP, SESTA, ZSKO (Zautomatyzowany System Kartotek Osobowych, następnie Zintegrowany System Kartotek Operacyjnych) i wiele innych. Szacuje się, że w drugiej połowie lat osiemdziesiątych w Biurze „C” MSW realizowano 27 systemów przetwarzania informacji. Szersze ich przedstawienie jest jednak tematem na odrębny artykuł.

W końcowej fazie istnienia Służba Bezpieczeństwa zatrudniała 24,3 tys. funkcjonariuszy, którzy kontrolowali 90 tys. tajnych współpracowników (TW) w Polsce i wielu agentów wywiadu pośród obywateli obcych państw. Na jednego funkcjonariusza przypadało statystycznie 1564 obywateli, a TW stanowili w przybliżeniu 0,2% ogółu ludności PRL.

Źródło:

Przegląd Archiwalny IPN tom 6, Zasady funkcjonowania ewidencji operacyjnej SB - Krzysztof Tylski
Przegląd Archiwalny IPN tom 4, Brakowanie i niszczenie dokumentacji operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych (1956-1990) - Stanisław Koller,

Ewidencja operacyjna i statystyka w pracy Służby Bezpieczeństwa, Warszawa 1964 r. - AIPN Łd, pf 16/100

Zarys struktury ewidencji operacyjnej Służby Bezpieczeństwa w zasobie oddziału IPN w Lublinie - Joanna Piłat

http://inwentarz.ipn.gov.pl

http://katalog.bip.ipn.gov.pl